Schaamte is hoogst individueel en toch zo universeel. Elk tijdperk en elke cultuur heeft zijn eigen invulling ervan gehad. Toch wordt er zelden over gesproken. Waarom schamen we ons voor schaamte?

Een volledig helder witte vlakte. In het midden daarvan enkele handgeschreven letters. Fragiel en amper zichtbaar. Honte. Schaamte. Niet zomaar in verf geschreven, maar bedeesd en in eigen bloed van de kunstenaar. Het is misschien wat melodramatisch uitgevoerd, maar het werk van Phillipe Vandenberg is tekenend voor de gevoelens waarmee de meeste mensen schaamte associëren. Contrasteer dat met de imposante traditionele peniskokers van de inheemse volkeren van Papoea-Nieuw-Guinea die iets verderop worden tentoongespreid – waarvan de ene nog trotser omhoog krult dan de andere, al dan niet met een decoratieve pluimring er nog eens bovenop – en het is duidelijk dat schaamte iets is dat wel heel erg verschillend wordt ingevuld naargelang aan wie je het vraagt. De najaarstentoonstelling ‘Schaamte’ van het Museum Dr. Guislain probeert om zoveel mogelijk van die facetten aan bod te laten komen. Aan de hand van een aantal thematische leidraden wordt een beeld geschetst van een emotie waarover maar al te vaak wordt gezwegen. Uit schaamte, wellicht.

Adam en Eva

Het eerste grote deel behandelt lichamelijke schaamte en tracht schaamte naar haar diepste wortels te herleiden. Volgens de scheppingsverhalen van het Jodendom, het christendom en de islam was er in het begin helemaal geen schaamte. Die kwam er pas nadat Eva door toedoen van de duivel van de appel heeft gebeten en de mens uit het paradijs verstoten werd. Dat was niet alleen een bewijs voor de vermeende zwakte van de vrouw, maar ook het vertrekpunt van de vroegchristelijke opvattingen waarin het lichaam als iets zondigs en onkuis werd beschouwd en hele reeksen aan kleding- en gedragsvoorschriften het licht zagen. Het lichaam werd iets waarvoor je je erg moest schamen. Dat wordt mooi geïllustreerd door twee zijpanelen van het Lam Gods die hier apart tentoongesteld worden. Het opmerkelijke is dat de twee eerste mensen gehuld gaan in berenvellen in plaats van volledig naakt zoals de gebroeders Van Eyck ze geschilderd hebben. Vanaf de achttiende eeuw nam men afstoot aan de schaamteloze manier waarop Adam en Eva – rimpels, dubbele kin en schaamhaar incluis – afgebeeld werden. Daarom werden gedurende vele decennia de werkelijke panelen in de kelder weggestopt en vervangen door een meer gefatsoeneerde negentiende-eeuwse kopie. Pas na de herwaardering van de Vlaamse primitieven vanaf 1902 bedacht men dat het toch wat oneerbiedig was om een kopie te gebruiken.

Andere mooie stukken zijn een Indonesische pop uit het schaduwtheater waarin een oosters scheppingsverhaal in rijke kleuren afgebeeld wordt en een bladzijde uit een kopie van een Ottomaans handschrift uit de zestiende eeuw waarin in stripverhaal een versie van het verhaal uit de islamitische traditie wordt verteld. In die versie bijten Adam en Eva overigens samen in de appel. Feminisme avant la lettre, quoi.

Algerijnse blik

Waar komt schaamte vandaag meer tot uiting dan op het strand? Aansluitend op de fysieke schaamte behandelt het deel ‘Verhullen/Onthullen’ de zichtbare spanning tussen de privéruimte en de publieke sfeer. Zo was het tot in de jaren dertig not done voor mannen om op het strand in België in ontbloot bovenlijf rond te lopen, op sanctie van een boete. Een speciaal Verbond voor Openbare Zedelijkheid zag toe op de naleving van de goede mores, hoewel ze naar eigen zeggen ‘tegen preutsheid gekant’ was. Grappig is de juxtapositie van strandfoto’s uit het interbellum met foto’s uit de reeks ‘Brighton Beach’ van de Amerikaanse fotograaf Seymour Jacobs waarin de meest uiteenlopende lichamen in de meest uiteenlopende eighties badpakken trots in de lens poseren. De sterkste fotoreeks is evenwel de verzameling portretten die Marc Garanger als dienstplichtige tijdens de Algerijnse onafhankelijkheidsoorlog moest maken van Algerijnse vrouwen die voor het eerst in hun leven gedwongen werden hun hoofddoek af te doen. Opstandige trots, schaamrood, neergeslagen dan wel ijzig kille blikken wisselen elkaar af bij elke vrouw in haar poging om met dergelijke vernedering om te gaan. Het contrast is ijzersterk met de collectie felgekleurde Syrische slipjes met bijen en speelgoedtelefoons erop genaaid iets verderop.

De blik is overigens de rode draad doorheen de gehele tentoonstelling. Wat is schaamte anders dan de angst voor de blik van de medemens en een poging om de eigen blik af te wenden? Vermeldenswaardig is het werk van Nicolas Karakatsanis – vooral bekend als cinematograaf van ‘Rundskop’ – wiens fluweelzachte portretten ogen als schilderijen waarin de blik van het subject steevast afgewend wordt en een filmfragment van de onlangs overleden Chantal Akerman, waarin de rollen worden omgedraaid en de actrice recht in de lens kijkt en de kijker een soort omgekeerde gêne voelt.

Stigma’s en Mao’s

Een met purper gewatteerde slaapkamer. In het midden daarvan een goedkoop ogende matras. Daar nog eens bovenop zwartkanten lingerie met daarin een ietwat uitgezette kalende man van middelbare leeftijd met een pruik op. Dat is niet alleen de premisse van de meer nichegerichte pornografische film, maar is ook een beeld uit de reeks ‘S’ van Geert Jochems. Daarin tracht de fotograaf het seksleven van naar eigen zeggen ‘gewone Vlamingen’ in beeld te brengen. Dat levert beelden op die even ontluisterend en hilarisch zijn als te verwachten valt van zo’n omschrijving. In een foto ernaast zit bijvoorbeeld een vrouw met een of ander staafvorming voorwerp in haar achterwerk gebukt in wat op een werkhok lijkt. Onnodig te zeggen dat zo iemand al vlug een stigma opgeplakt krijgt. Het sociaal stigma waar schaamte meestal rond draait wordt verder behandeld in een reeks schilderijen en sculpturen van de Chinese Gao broers ‘Arresting Prostitutes’. Die zijn geïnspireerd op foto's van politierazzia’s in bordelen. In China worden zulke beelden namelijk vrijelijk gepubliceerd in kranten om de betrokkenen te beschamen. Daarnaast zijn de foto’s van Boris Mikhailov over marginaliteit in Oekraïne na de Sovjet-Unie en een sculptuur van een op zijn knieën om vergiffenis smekende Mao een vermelding waard.

Podiumtalent

‘Schaamte’ levert opnieuw een mooie en bijzonder diverse verzameling kunst op, hetgeen een prestatie is gezien de nogal efemere en algemene aard van het onderwerp. Het is dan ook te vergeven dat rode draad soms nogal onduidelijk is en het geheel ietwat eclectisch aandoet. De echte kunst ligt in de daad. Zo weet ook de Amerikaanse kunstenares Sarah Baker wanneer ze met een professionele camera en windmachine vol passie ‘I have nothing’ van Whitney Houston nazingt. Kattenvals. En boordevol passie.  

Niets om je over te schamen.